De parade in Moskou: Poetin dreigt met kernwapens. Met wie ik ben en ik zijn op het drielandenpunt van Oekraïne, Belarus en Polen. De vogels fluiten. Het is mooi weer.
Vandaag huurden we een auto en reden van Lublin naar Sobibor. Langs de grenzen van Europa, velden met koolzaad en graan. Een glooiend landschap. Ik moet telkens denken aan de oorlog een paar honderd kilometer verderop. Van die hagen, waar de toppen van de bomen kapot geschoten zijn. Waar in de velden eromheen allemaal inslagen van granaten zijn. Waar drones in schuttersputjes granaten droppen. Ik zag al die filmpjes op internet. Daar heb je tijd voor, wanneer je met pensioen bent.
We kwamen aan in Sobibor. Of nee, de plaats is vijf kilometer verderop. We kwamen bij het vernietigingskamp Sobibor, bij het station waar 19 treinen met 30.000 Nederlanders aankwamen. Niets meer van te zien. Wat we zagen was een indrukwekkend monument. Ik dacht aan de nicht van Leo Lewin, die daar is vermoord en aan de twee mensen bij ons uit de straat die daar het leven hebben gelaten en aan de mensen uit de Ramaer en Bloemendaal, waar mijn moeder werkte en mee op de foto staat. Allemaal dood.
Onderweg: Kviv 573Aankomst Sobibor Naar het monument Poolse grenspaal bij Belarus MajdanekJoodse bezoekers Majdanek
We reden terug. Zullen we Majdanek ook doen? Gedaan.
Gelukkig was er gratis bier in het hotel waar we waren en werd de huurauto daar opgehaald. De zon schijnt. Morgen naar Berlijn.
Wat moet je schrijven? We waren 40 uur in deze stad. Het is een westerse stad met een goed openbaar vervoer, hoge gebouwen en een ongelofelijke geschiedenis. Wij concentreerden ons op de muziek van Chopin, zij het kort, en de holocaust. Gisteren liepen we door het getto van Warschau naar de Joodse begraafplaats en vandaar naar de oude stad. Nog even naar het parlementsgebouw en dat was het wel. Vandaag nog naar het Polin museum.
Maar de indruk van de begraafplaats is onuitwisbaar. Zoals ook de wandeling door het getto. Het idee dat er na een kilometers lange wandeltocht slechts twee plaatsen over zijn, één van 10 bij 10 en één van 10 bij 20, waar de mensen die daar woonden en in 1942 en 1943 stierven, zijn begraven is onverdraaglijk. Vandaag zagen we in het Polin museum hoe dat werd georganiseerd. Hoe de ‘endlösung der Judefrage’ werd geregeld.
En eigenlijk was het geen nieuws. Ik wist het wel. Maar de totale ontmenselijking, de ontreddering, het systematische, het is niet te bevatten: een glimp van de hel.
Vroeger thuis deden we niet zo erg aan 4 mei. Tuurlijk, we waren stil en we keken naar de TV om 8 uur. Het journaal kwam daarna. Mijn familie had zijn eigen herinnering aan de oorlog. Een privé herinnering, waardoor ook ik ben gevormd. Later toen ik de pubertijd ruim voorbij was, kwam ik eens met de trein op 4 mei aan in Ommen om 19:15 uur. In Ommen kwamen in die tijd de treinen altijd om kwart over het uur. Ieder uur weer. Ik herinner me dat ik met een vriend direct door naar de herdenking ging bij het gemeentehuis. We liepen naar de joodse begraafplaats. Ik had dat nog nooit gedaan. Het was een mooie voorjaarsavond. Hoe kon de dood zo dichtbij zijn….
Naarmate de oorlog verder weg was in de tijd, kwam 4 mei voor mij dichterbij. Ik voelde dat ieder jaar opnieuw. Ik kon er eigenlijk niet mee leven. Net als met goede vrijdag en stille zaterdag. Wat een ellende. Ooit kwam ik per ongeluk langs Ravensbrück onderweg van Berlijn naar Stralsund in de voormalige DDR. Ik zei: laten we hier even kijken. Het was net na de val van de muur. Aan de kant van de weg vonden we een bord: Rabota nog wat… Het was Russisch voor : Werk in uitvoering. Wanneer ik Lavrov, de huidige minister van Buitenlandse zaken van Rusland*) of een andere Rus dat woord hoor uitspreken op TV weet ik wat hij bedoelt. Er wordt gewerkt en meestal niet aan het goede. Ik vergeet Ravensbrück nooit meer. Ik leerde dat vrouwen daar vermoord werden, waarom dan ook. Niet te geloven.
Deze dagen maken we ons druk of het protest op de Dam vandaag in Amsterdam door zal klinken tijdens de twee minuten stilte. Of er protesten zijn in verband met de situatie in Gaza. In Gaza neemt Israël op een verschrikkelijke manier wraak voor een pogrom dat op 7 oktober vorig jaar plaatsvond. Het land wil de daders daarvan uitroeien, zodat dit nooit meer gebeurt. Het gebeurt weer, nu vandaag, elke dag overal in de wereld, dat joden worden vervolgd en bespuugd. Zelfs de opening van het Holocaust museum in Amsterdam werd ontheiligd door protesten. De vraag staat centraal: wat is genocide? Is de reactie van Israël in Gaza genocide of zelfbescherming. Voor mij is het het laatste.
Dat zijn ook de ethische dilemma’s die in de Joodse Raad in Amsterdam speelden. Werken we mee en kunnen we wat bereiken door onder protest mee te werken of breken we op. Ik kan niet in Cohen en Asschers voeten staan. Ik bewonder hen, zoals ik ze in de serie van de EO zag dit voorjaar. In Trouw van 3 mei, gisteren, staat de juiste waardering: “Belangrijke kritiek op de serie De Joodse Raad is de afwezigheid van het benoemen van de ambtelijke collaboratie. De Amsterdamse politie hielp bij de razzia’s, de NS legden een stuk spoor aan richting Westerbork.” Ik zeg: veel mensen werkten mee als wisselwachter of hoe dan ook. Allemaal lieten we het gebeuren.
Doen we dat vandaag de dag weer? Wilders gebruikt dagelijks op Twitter de #wegermee. Iets wat voor mij hetzelfde is als deportatie. Ik word er niet goed van.
Maandag gaan we met de trein van Arnhem naar Warschau, vandaar naar Lublin en met de auto naar Sobibor. Daar zal ik stilstaan bij de twee mensen bij mij uit de straat, die daar zijn vergast en bij de nicht van Leo Lewin zomaar iemand, die ik niet ken. Op de terugweg gaan we een paar dagen naar Berlijn, waar de geschiedenis op straat ligt. Ik heb er zin in. In Berlijn ga ik een grote bier drinken op de Häckischer Markt in Berlijn. Ik proost op het leven en de vrijheid, samen met wie ik ben. Met een nieuwe ervaring in mijn rugzak….
4 mei 2024
NB.: Tijdens het schrijven hoorde ik het concert van Neil Young in Het Cow Palace, Los Angelos, 22 oktober 1978.
Het is weer vier mei. Vanmiddag gaan we naar het bos achter het openluchtmuseum waar in de oorlog mensen gefusilleerd zijn. De Arnhemsche Courant publiceerde daarover. Zelensky, de president van Oekraïne is in het land en de BBB is daartegen. Misbruik van de beeldvorming van 4 mei. 4 mei is voor de herdenking van de Nederlanders, volgens voorman (v) Caroline van der Plas. Het voelt als de pot die de ketel verwijt. Zelf gebruik maken van allerlei marketingconcepten en een ander iets verwijten. Het laat haar ware aard zien. De joodse vluchtelingen uit Duitsland die vlak voor de tweede wereldoorlog in Nederland kwamen zochten een leven in vrede. Net als de Oekraïense vluchtelingen waren zij ook niet altijd welkom. Laatst sprak ik iemand die les geeft aan Oekraïense vluchtelingen. Ze vertelde over de verschillende drijfveren die ze tegen kwam bij deze mensen. Mensen die in Nederland een bestaan op willen bouwen, mensen die weer terug willen, mensen met trauma’s, mensen die niet weten waar hun man of zoon aan het vechten is, of misschien wel gesneuveld. Dat was met de joden ook zo. Die waren ook niet allemaal geliefd.
Wat deze mensen, Joden toen en Oekraïners nu, ook gemeen hebben, is dat ze op de huid worden gezeten, hun leven niet zeker zijn. Ze worden bestookt in hun huis. Complete steden als Marioepol en Bakhmut worden vernield. Miljoenen mensen slaan op de vlucht, zijn hun huis kwijt. Gelukkig worden Oekraïners niet naar de gaskamers geleid. Dat geldt in zekere zin wel voor inwoners van Rusland, die gesommeerd worden de oorlog ongetraind in te gaan. Twintigduizend Russische doden in Bakhmut; dat is toch ook machinerie van wonder en met name geweld.
Het is daarom hoopgevend dat Zelensky in Nederland is, waar het internationaal strafhof hem de ruimte heeft gegeven om een oproep te doen de echte verantwoordelijken, zoals Poetin, Prigozhin en Lavrov te berechten. Zij zijn niet alleen verantwoordelijk voor de doden aan Oekraïense kant, maar ook voor de dood van ongetrainde Russische soldaten.
Ik moet vaak denken aan 2012, toen ik, met met wie ik ben, in Moskou en Sint Petersburg was. Hoopvol was ik gestemd, omdat Poetin het Russische volk weer zelfvertrouwen had gegeven. Er was een vorm van vrijheid voelbaar die voor mij uniek was. Ik trof een unieke multiculturele samenleving aan op het plein nabij het metrostation Komsomolskaya, waar en de trein naar Irkoetsk en Vladiwostok vertrekt en de trein naar Sint Petersburg. Ben ik er toch weer ingetuind, denk ik nu vrij naar de woorden van Herman Kuiphof.
Ik kan en mag dit opschrijven in een stad die 75 jaar geleden ook werd kapot geschoten en van waaruit ook duizenden mensen moesten vluchten. Gelukkig kwamen de meesten terug. Echter ook in mijn straat zijn stenen in de straat gelegd ter herinnering aan mensen die niet terug zijn gekomen. Het maakt voor mij van 4 mei een verdrietige dag. Vandaag nog meer omdat BBB dit politiseert.
Eigenlijk heb ik het halen van mijn Heao diploma nog te danken aan Harry de Winter. Wanneer ik op vrijdag tijd kreeg om te studeren kon ik me daar maar moeilijk toe zetten. Gelukkig had ik de radio aan en draaide Harry de Winter goeie muziek. Onze muzieksmaak kwam wel overeen, zo is mijn herinnering. Harry groeide door van radiomaker naar TV producent en werd een grote meneer in die wereld. Vorige week overleed hij aan asbestkanker. Natascha van Weezel maakte een documentaire (klik hier) over Harry en zijn broer Mischa, waarin zij vertellen over de ervaringen van hun ouders in de Tweede Wereld oorlog. Het is een aangrijpend verhaal, zoals alle verhalen die de ellende van toen beschrijven. Details die je bij de keel grijpen. Het is prachtig verwoord. De broers lopen de route die hun vader liep van Sachsenhausen naar Havelberg in 1945: Een kleine 100 kilometer van het concentratiekamp net boven Berlijn naar de plaats waar je met een pontje van de Russische sector naar de Amerikaanse sector over de Elbe kon. Naar het westen, naar huis. Ze laten zien hoe hun ouders beide partners verloren en hoe ze elkaar in hun verdriet vonden en vooruit keken richting de toekomst.
Ik moest gedurende het verhaal denken aan de vluchtelingen op de Middellandse zee, die in mensonterende toestanden in Italië aankomen. Hoe we dweilen met de kraan open. Hoe we wat kunnen doen aan die kraan door én de mensen in Afrika meer bestaanszekerheid te geven én de meedogenloze smokkelaars aan te pakken.
Gary Lineker schoot ook nog even door mijn hoofd. Gelijk heeft hij door de nieuwe wet van de Britse regering omtrent de deportatie naar Rwanda van de vluchtelingen die dan eindelijk Engeland hebben bereikt te vergelijken met de gedachten in de jaren 30 van de vorige eeuw.
En ik moest denken aan Bachmut in Oekraïne, de hel op aarde de laatste weken en maanden. Dit weekend alleen al meer dan 200 doden.
Maar het beroerde is dat deze verhalen nog te beschrijven zijn. Dat geldt niet voor het systeem dat in de jaren 40 door Hitler Duitsland werd uitgevoerd: het vermoorden van 6 miljoen mensen vanwege ras, geloof of geaardheid. Dat blijft raken, keer op keer en is niet samen te vatten en te verbeelden. Na het zien van “Broertje” moest ik denken aan het gedicht “Vrede” van Leo Vroman:
Kom vanavond met verhalen
Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen.
Dagelijks volg ik de oorlog in Oekraine, zoals velen. Het is een verschrikkelijke oorlog en duurt al jaren. Eerst de slag om Donetsk een aantal jaren geleden en nu de slag om de Donbas regio en de kust aan de Zwarte Zee. Ik vrees dat het nog niet gedaan is.
Ik ben met heel andere ogen naar Oekraïne gaan kijken. Dat van die graanschuur wist ik niet. Dat van al die spoorlijnen ook niet. Overal vind je daar sporen, alsof het 100 jaar geleden is. Ook de huisvesting van de mensen. Heel veel Sovjet flats. Hoe klein het dorp ook is. Ook heb ik geleerd hoe geweldig mooi het land deels nog is en was. De beelden van Marioepol zijn verschrikkelijk. Een prachtige industriestad aan zee. Problemen, zoals bij ons met Tata steel (de Hoogovens, zeg maar) omtrent gezondheid van omwonenden, kennen ze daar niet. Ze waren zich daar niet van bewust. Een prachtig theater en een prachtige boulevard. Van de schoonheid van Marioepol had ik nog nooit van gehoord. Gelukkig bestaat Odessa nog. En Sloviansk is nog niet gevallen.
Het is de vraag wat de Russen doen. Acht jaar geleden pakten ze Donetsk. Nu hebben ze veel verloren, moeten ze herstellen en zullen ze misschien stoppen, wanneer ze de Donbas regio hebben. Ik heb de indruk dat het daar niet bij blijft. De Russen zullen tijd nemen om te herstellen en dan op een keer doorstoten naar Odessa. Zou Zelensky de Russen terug kunnen dringen? Ik geloof het niet. Nou ja, ik ben maar een simpele blogger en geen Rob de Wijk.
Wat ik ontzettend knap werk vind, is het werk van de oorlogsverslaggevers in Oekraine. Al die reportages en krantenartikelen. Werkelijk vakwerk . Af en toe gaan ze terug naar huis en dan na een week of wat gaan ze weer aan het werk. Voor ons: Jeroen Akkermans, Han Pannevis, Michael Driebergen, Hans Jaap Melissen, Jan Eikelboom, David Jan Godfroid en noem maar op. Ik doe nu mensen tekort.
Hieronder een paar linkjes van het werk dat me de afgelopen dagen opviel.
Gisteren kwam ik op Twitter drie foto’s tegen van Nederlandse verslaggevers daar ter plaatse. Het voorjaar is echt begonnen, de zomer is dichtbij. In de winter werd het land bruut aangevallen. Vernietigend is de oorlog in Boetsja, Marioepol, Severodonetsk en ander plaatsen aan de frontlinie. Die frontlinie verplaatst zich langzaam. Er lijkt wat stilstand. Maar als Severodonetsk is gevallen dan weten we niet wat Rusland van plan is. Wanneer is de rust enigszins hersteld? Gaan ze door naar Odessa? Zijn de Baltische staten veilig. Hoe gaat het op termijn in Wit-Rusland? Blijft Poetin op zijn troon? In ieder geval neemt de machtspositie van China toe, nu de russen met de chinezen samenwerking zoeken.
Frontlinie 15 juni 2022Donbass frontlinie 15 juni 2022
Wat deze oorlog leert is hoe belangrijk een relatief onbekend land als Oekraine is. Hoe belangrijk tarwe is. Een eerste levensbehoefte!!! Zonder tarwe geen twitter, zeg maar. Want een tekstje maken met een beperkt aantal letters doe je niet meer, wanneer je geen eten hebt… Zo’n blog als dit is dan volstrekt irrelevant.
Michiel Driebergen in OdessaJan Eikelboom onderweg naar KharkivJeroen Akkermans onderweg. De foto boven dit blog is ook van Jeroen Akkermans.
Ik werd geraakt door de foto’s van Jeroen Akkermans, Michiel Driebergen en Jan Eikelboom. Hoe het leven doorgaat! Hoe groot het contrast kan zijn! Hoe dichtbij de wereld totaal op zijn kop kan staan. Odessa ligt aan dezelfde kust als Marioepol. Stel je je zo’n foto voor aan de zee bij Marioepol….
Gelukkig is Poetin’s leger nog niet in Sloviansk, maar ik vrees dat die stad het volgende slachtoffer is.
denk ik. Vandaag was het een prachtige dag. Voorjaar zoals het voorjaar moet zijn. Niet te warm, niet teveel wind. Heerlijk is het leven dan. De boeren klagen over droogte en gelijk hebben ze. Vandaag is het ook vier mei. De dag begon ik met de column van Stevo Akkerman in Trouw. Daarna fietste ik door de stad en zag dat het monument klaar was voor de herdenking. Na twee jaar mogen we weer gedenken op de Dam en in de stad. Veel plezier zei de verslaggever van Radio 1 op de Dam tegen een bezoeker. Overal mag je dat weer samen doen met de mensen om je heen. Of ik dat ga doen, weet ik nog niet. Ik ben meestal stil thuis op de bank.
En dan is het ook nog oorlog. Ik wil geen ideologische discussie over wie of wat we gedenken. Ik gedenk eigenlijk altijd de mensen van nu. Daar waar oorlog is en geweld de boventoon voert, of dat nou in Mali, Syrië is of in Oekraïne. Daar waar de dood heerst, moet het geweld gestopt worden.
Ik heb weleens geschreven over het Coventry gebed. Een gebed dat op vrijdag rond de middag wordt gehouden in steden die zijn gebombardeerd als in Coventry, Engeland, gedurende de tweede wereldoorlog. Mijn stad, Arnhem, is ook kapot geschoten. Afgelopen maanden zijn Marioepol, Bucha en Irpin en ook andere steden kapot geschoten. En ook Sloviansk en Kramatorsk gaan eraan.
Ik zie de mensen met de bussen komen uit Marioepol. 48 uur hebben ze gedaan over een reis van normaal gesproken een paar uur. 52 dagen hebben ze onder de grond gezeten. Hun stad is in puin. Een vader heeft elke dag een foto van zijn zoon van 6 gemaakt. Zij zijn voor het leven getraumatiseerd. (Nieuwsuur, gisteravond)
Voor de overlevenden bestaat er hoop. Een mens wil leven ondanks alles. Ook na de tweede wereldoorlog zijn er mensen met trauma’s. Onbeschrijfelijke trauma’s zagen we zondagavond in de film Babi Yar. Context. En toch willen mensen leven. Ook vanavond vertellen we weer en luisteren we naar verhalen.
Maar ondanks alle verdriet en pijn vandaag en toen zijn het verhalen die bijdrage aan het leven.
Na Marioepol en Buchra krijgen we Sloviansk. De plaats is nog niet heel veel in het nieuws geweest. Het ligt 20 kilometer ten noorden van Kramatorsk, waar een Russische bom op vluchtende inwoners werd geworpen bij een treinstation. Ik raakte geïntrigeerd door dit artikel waar ik een paar dagen geleden via twitter tegenaan liep: The sadness of Sloviansk . Ik ging me er een beetje in verdiepen en dan blijkt dat het stadje in 2014 door de door Rusland gesteunde separatisten is ingenomen en een paar maanden later door de Oekraïners weer is heroverd.
Komende maand zal het in het nieuws gaan over de slag om Sloviansk. De stad zal helemaal kapot worden geschoten. De mensen die er nog wonen zullen in schuilkelders moeten bivakkeren. We kennen het scenario van Marioepol. Ben je niet weg, dan ben je er geweest.
Sloviansk ligt in de Donbas regio. Volgens mij niet een een naam van vroeger, maar een aanduiding van het gebied dat de Russen minimaal veroveren. Ik weet dat niet zeker. We zijn nu dik een week onderweg, maar veel opschieten doen ze nog niet.
Ondertussen wordt het gevaar van een kernoorlog groter. Een kat in het nauw kan rare sprongen maken. De wereld om Oekraïne heen ziet dat Zelensky en zijn volk standhouden. Dat maakt dat ze nu zo langzamerhand allemaal de zijde van Oekraïne kiezen.
Steeds meer landen durven openlijk wapens te leveren, waar ze eerst terughoudend waren. Je moest toch na de oorlog ook verder met Rusland. Oorlog voeren is een cynisch vak.
Iemand die regelmatig in Trouw schrijft en reportages voor NPO radio1 maakt is Michael Driebergen. Hij woont in Lviv. Op zijn site (kijk hier) lees je echte verhalen over dat deel van Europa waar nu oorlog wordt gevoerd en waar in de 20ste eeuw voortdurend oorlog is gevoerd. De verhalen zijn een ode aan een werelddeel dat lang, mede door de overheersing tot 1989 door Rusland buiten ons blikveld is gebleven.
Lviv licht 1200 km rijden ten westen van Sloviansk. De oorlog merk je er tot nu toe nauwelijks. Daar zal het er de komende weken om spannen. Hoe het daar is lees je in dit artikel uit Trouw van afgelopen maandag.
We hebben de beelden gezien van Bucha en de reportage van Gert Jan Dennekamp vanuit Stary Bykiv. Vanuit Marioepol komt geen beeld. Ook niet uit Melitopol.
Ik stuitte bij de BBC op dit interview met Zlata Filipovic. Kijk hier. Zij maakte als kind het beleg van Sarajevo mee.
The Cranberries maakten de song Bosnia. Het nummer staat op het album “To the faithfull departed”. Het album heb ik vaak gedraaid. Dit nummer beschrijft de ellende van een omsingelde stad.
Ik kan niet beschrijven hoe groot de ellende is in Marioepol. Ook als journalisten als Gert Jan Dennekamp en Jeroen Akkermans, waar ik groot respect voor heb, ons laten zien hoe groot de ellende is, kunnen we nog niet vatten welk effect deze oorlog heeft op de huidige en toekomstige generaties. Eerder schreef ik dat hier in Arnhem elk jaar in de maand september de herdenking van de slag om Arnhem plaatsvindt. Het lijkt wel of de herinnering met het jaar intenser wordt, terwijl het meer dan 75 jaar geleden is. Dus over 75 jaar herdenkt Marioepol in maart en april deze slag, zoals Zlata Filipovic zich de slag om Serajevo nu dertig jaar later herinnert.
Vaak wordt de oorlog in Oekraïne vergeleken met de slag om Aleppo. De moord op, ik weet niet hoeveel Syriërs. Echt, dat waren lang niet allemaal IS strijders. Dat was ook pater Frans van der Lugt, die in Homs werd vermoord, bijvoorbeeld, en er was voor de gewone man. Komt men in Aleppo en Homs ooit toe aan herdenken?
In Trouw staat vandaag onderstaand verhaal over Mostar. Het laat zien hoe oorlog een stad verdeelt en hoe moeilijk het is om weer tot elkaar te komen. Soms heb je kleine, minimale tekens van hoop nodig, ook al lijkt het voor Marioepol te laat.
