Ter voorbereiding op onze reis las met wie ik ben “Baltische zielen” van Jan Brokken.
Aan de hand van levensverhalen van beroemde mensen reist Brokken door de verscheurde geschiedenis van de Baltische staten. De historie van Estland, Letland en Litouwen met al zijn illusies, desillusies, doctrinaire twisten en waanzinnige moordlust.
Uit hfdst. ‘Het kind van de rekening’, pag. 154, over Loreta Asanavičiűté uit Vilnius.
De twee kilometer lange Gedimino Prospektas heette in de jaren vijftig boulevard Stalino Prospektas. In de jaren zestig, zeventig en tachtig Lenino Prospektas.
De televisietoren steekt 326 meter boven de stad uit. Op de begane grond is een zaaltje dat de Verdedigers van de Vrijheid herdenkt. Overal zijn houten kruisen. Het werd het symbool van het nationale bewustzijn. Op honderdzestig kilometer van de hoofdstad hebben de nabij Šiauliai een hele heuvel bedekt met kruisen, tienduizenden, honderdduizenden kruisen. Tot driemaal toe dirigeerde de Sovjets bulldozers naar de plek om die religieuze symbolen weg te vegen, maar ieder jaar begaven pelgrims zich op de derde zondag van juli weer naar de heuvel om er kruisen neer te zetten.
Loreta hield zich afzijdig van alles wat naar politiek riekte. Tot 1988. Ze werkte in de kleidingfabriek Dovana. Het was geestdodend werk. Om niet horendol te worden van het geratel van de naaimachines luisterden de vrouwen naar de radio. Het ene uur naar een populaire Russische muziekzender, het volgende uur naar een Litouwse. Zo hadden de vrouwen, van wie de ene helft Russisch was en de andere helft Litouws, het onderling afgesproken. Op een dag stond een van de Russinnen op en vroeg waarom ze nog langer naar ‘die hondentaal’ moest luisteren. De opmerking trof Loreta als een klap in het gezicht. Op 23 augustus 1989 voegde ze zich bij de twee miljoen Esten, Letten en Litouwers die een menselijke keten op de Baltische weg vormden, zeshonderd kilometer lang, van Tallinn tot Vilnius. Vanaf dat moment nam ze aan alle demonstraties deel.
Monument in Vilnius.
Toen de Sovjets het geleidelijke onafhankelijkheidsproces een halt wilden toeroepen en de controle over de televisiezender trachten over te nemen, was ze weer van de partij. Net zoals haar zus en haar moeder. Op 12 en 13 januari zong ze mee met de vastberaden menigte. Tegen twee uur ’s nachts voegde Loreta zich bij de voorste linies. Haar voornaamste reden om zich pal voor de Russische tanks op te stellen was dat ze het beu was in het Russisch te zingen.
De situatie was in die januari dagen chaotisch. Aan anderhalf jaar protesteren leek een grimmig einde te komen.
De opstand begon op 23 augustus 1989 op de Baltische Straatweg. De demonstratie, precies vijftig jaar na het Molotov-Ribbentroppact, zou de geschiedenis ingaan als de Zingende Revolutie. A capella gaven de twee miljoen betogers het startsein van wat de grote ommekeer zou worden.
Op 20 december 1989 scheidde de communistische partij van Litouwen zich af van de communistische partij van de Sovjet-Unie. Op 11 januari 1990 verstoorden betogers het bezoek van Michail Gorbatsjov aan Vilnius. “Jullie hebben ons vijftig jaar uitgebuit en vernederd”. Dit had hij binnen de muren van het Kremlin nog nooit gehoord. Hij verbaasde zich erover dat de Litouwers echt onafhankelijk wilden worden. Begin januari dirigeerde de Sovjet-Unie verschillende legereenheden naar Litouwen. President Landsbergis besloot de televisie actief in te zetten. Hij vroeg de burgers het parlement, de televisiestudio’s, de televisietoren, de telefooncentrale te verdedigen. Camera’s volgende de mensenmenigtes en voor het oog van de wereld durfden de Sovjets niet in te grijpen.
Bij de televisietoren (blz. 277 Trotter) was in de nacht van 12 op 13 januari maar één televisieploeg actief. De militairen probeerden verwarring te zaaien. Er werd omgeroepen dat de nationalistische en separatistische regering gevallen was. Een fluitconcert volgde. Toen rukten de Russische tanks op.
Een cameraman volgde de poging van de betogers de tank weg te duwen en filmde van dichtbij het terugrijden van de tank, over Loreta heen. Het linkeronderbeen werd door de rupsband geamputeerd.
Vijftien mensen kwamen om het leven bij de televisietoren: dertien betogers onder wie acht studenten, vijf arbeiders, een toeschouwer die aan een hartstilstand overleed en een Sovjetsoldaat die bij de ingang van de toren een terugkaatsende kogel in de borst kreeg. Tussen de zes- en zevenduizend mensen raakten gewond.
De aanval van de Russische tanks op de demonstranten bij de televisietoren in Vilnius ontging de rest van de wereld. De Sovjettelevisie meldde dat er bij de Litouwse zender enkele mensen om het leven waren gekomen door ‘verkeersongelukken’ en dat een toeschouwer aan een hartverlamming was overleden.
De Westerse televisiejournaals werden niet gehaald. Een ander conflict kreeg de volle aandacht: het uitbreken van de Eerste Golfoorlog.
Alleen de Noorse regering protesteerde bij de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties en vroeg om een onderzoek naar de gebeurtenissen in Litouwen. De regering van Polen verklaarde zich solidair met het Litouwse volk. De regering van IJsland erkende de nieuwe republiek Litouwen. De regering van Zweden opende een ambassade in de Republiek Litouwen. De VS en het VK hielden zich maandenlang op de vlakte, net zoals de meeste landen van de EU.
Bij Landsbergis liet dat een bittere smaak achter. Toen hij eenmaal verkozen was tot lid van het Europees Parlement, stelde hij voor alle emblemen van de Sovjetcommunisten te verbieden, zoals de hamer en de sikkel, analoog aan een eerder aangenomen wet die het gebruik van nazi-emblemen als het hakenkruis verbood. Het leverde hem een woedende reactie op van de Italiaanse communistische partij en een steunbetuiging van de Neo-Mussoline Partij.
Loreta werd begraven in het Pantheon van de Antakalnio begraafplaats in Vilnius (blz. 276 Trotter) naast de dertien andere Litouwse slachtoffers van de 13e januari 1991. Er worden iedere dag verse bloemen op haar graf gelegd.
Litouwen vervolgt 66 Russen, Wit-Russen en Oekraïners voor de dood van dertien burgers in 1991. Litouwers gingen toen de straat op uit protest tegen de onderdrukking van hun onafhankelijkheidsstreven door de Sovjetregering in Moskou.
Sovjetmilitairen openden op 13 januari van dat jaar in Vilnius het vuur op ongewapende Litouwse burgers. Zij hadden de tv-toren omsingeld om te voorkomen dat die in Sovjet-handen zou vallen. Dertien burgers werden dodelijk geraakt, meer dan duizend burgers raakten gewond.
66 leden van de toenmalige communistische partij, het Sovjetleger en de geheime dienst KGB worden nu aangeklaagd voor oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid. De toenmalige leider van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov, is daar niet bij, omdat er te weinig bewijs tegen hem is.
Het besluit komt in een periode van grote spanningen tussen Litouwen en Rusland. Veel Litouwers zijn bang dat Rusland, na de annexatie van de Krim en de bemoeienis met de strijd in Oekraïne, de Oostzee-staten Litouwen, Estland en Letland opnieuw wil inlijven.